گفتگوی دکتر حسنوند با هفته نامه سلامت به مناسبت روز ملی هوای پاک

به گزارش روابط عمومی پژوهشکده محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی تهران، دکتر حسنوند رییس مرکز تحقیقات آلودگی هوا در مصاحبه با هفته نامه سلامت به مناسبت روز ملی هوای پاک گفت:

آلودگی هوا مشکلی جهانی است. آخرین گزارش سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد، بیش از 90درصد از مردم دنیا در مناطقی زندگی می‌کنند که غلظت آلاینده‌ها در آنها بالاتر از حدود رهنمود این سازمان است.
حتی در کشور پیشرفته‌ای مانند ایالات متحده دست‌کم 82 میلیون نفر از مردم در مناطقی زندگی می‌کنند که غلظت یکی از آلاینده‌های معیار هوای آنها عمدتا ازن از حد استاندارد آن کشور بیشتر است. هرچند مشکل آلودگی هوا مشکل بخش بزرگی از جهان است، نوع آلاینده‌ها در کشورهای مختلف متفاوت است. در کشورهای پیشرفته مانند آمریکا و اروپا، مشکل اصلی آلودگی آلاینده‌هایی مانند ازن و دی‌اکسیدنیتروژن است اما در کشورهای کمترتوسعه یافته ذرات معلق ریز هوا (PM2.5) مهمترین آلاینده هوا محسوب می‌شوند. ذرات معلق ریز هوا ذرات بسیار ریز با اندازه کمتر از 2/5 میکرومتر، حدود 20 تا 30 برابر کمتر از قطر موی انسان هستند که در هوا زمان طولانی‌تری معلق باقی می‌مانند. این ذرات حاصل سوزاندن سوخت‌های فسیلی و فعل و انفعالات شیمیایی هستند.
براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، هر ساله به دلیل مواجهه با هوای آلوده، حدود 7 میلیون مرگ زودرس در دنیا اتفاق می‌افتد که نشان می‌دهد آلودگی هوا عامل خطر بزرگ برای سلامت است و اگر بخواهیم با عوامل خطرناک دیگر مقایسه کنیم، مثلاً کووید-19 که بحران جهانی سلامت شناخته شده، می‌بینیم کووید-19 امسال باعث مرگ نزدیک به 2 میلیون نفر شده که با مرگ حدود 7 میلیون نفر بر اثر آلودگی هوا هنوز فاصله زیادی دارد.
تاب‌آوری یعنی چه؟
تاب‌آوری یعنی توانایی یا ظرفیت یک شهر یا منطقه برای مدیریت شرایط سخت به نحوی که بتواند عملکرد و کارایی خود را حفظ کند.
آلودگی هوا دومین عامل بار بیماری‌ها در بیماری‌های غیرواگیر
مطالعات نشان می‌دهند، بعد از کشیدن سیگار، آلودگی هوا عامل بیشترین بار بیماری‌ها در بیماری‌های غیرواگیر است و پس از سیگار بیشترین سهم را در ایجاد بیماری‌های غیرواگیر دارد. در مقایسه با مصرف الکل، تحرک بدنی کم، رژیم غذایی و عوامل دیگر شیوه زندگی، آلودگی هوا سهم بیشتری در ابتلا به بیماری‌های غیرواگیر را به خود اختصاص می‌دهد. براساس آخرین مطالعه جهانی بار بیماری‌ها (GBD)، آلودگی هوا در ایران براساس آخرین گزارش در سال 2017 میلادی، هفتمین عامل خطری است که سبب بیشترین موارد مرگ شده و مهم‌ترین عامل خطر محیطی از نظر بار بیماری‌هاست.
پیشرفتی در مبارزه با آلودگی هوا نداشته‌ایم.
جای نگرانی آنجاست که متاسفانه برخلاف بسیاری از کشورهای دیگر، روند غلظت آلاینده هوا مانند ذرات معلق ریز، ازن و دی‌اکسیدنیتروژن در کشور ما روند کاهشی منطقی نیست. اگرچه غلظت آلاینده‌های هوا در کشورهایی مانند چین و هند بیشتر از کشور ماست، روند غلظت آلاینده‌های هوا در این کشورها روند کاهشی است، در صورتی که در کشور ما متاسفانه این روند یا افزایشی است یا تقریبا ثابت باقی مانده.
در دهه 1990 میلادی، آلودگی هوا نهمین عامل خطر برای سلامت ایرانی‌ها بوده اما در سال 2017 میلادی، حدود 3 سال قبل، سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است. آخرین مطالعات ما در پژوهشکده محیط‌زیست دانشگاه علوم پزشکی تهران که داده‌های ایستگاه‌های پایش کیفیت هوا در کل ایران را بررسی کرده‌ایم، نشان می‌دهد میانگین سالانه غلظت مهم‌ترین آلاینده یعنی ذرات معلق ریز هوا (2.5 PM)،در هیچ شهری در کشورپایین تر از حدود مجاز استاندارد و رهنمودی نبوده است و در شهر تهران از سال 1385 تا پایان سال 1398، میانگین سالانه غلظت ذرات معلق ریز هوا (2.5 PM) به عنوان مهم‌ترین آلاینده هوا، هیچ گاه در حد استاندارد نبوده و همواره بالاتر از آن بوده است.
همین بررسی‌ها نشان داده در بیش از 70درصد روزهای سال در تهران در این دوره زمانی، غلظت ذرات معلق ریز بالاتر از حد مجاز بوده است. هر چند در سال 1397 شاهد کاهشی نسبی در میانگین سالانه ذرات معلق هوا بودیم، این کاهش عمدتا به دلیل تغییرات جوی بوده و متاسفانه میانگین غلظت ذرات معلق ریز هوا دوباره در سال 1398 افزایش یافت و سیر صعودی به خود گرفت. به هرحال ما در تمام این سال‌ها روند منطقی برای کاهش منابع انتشار و کنترل آلودگی هوا در شهر تهران نداشته‌ایم، در صورتی که از برنامه دوم توسعه تا برنامه ششم که در حال حاضر در آن هستیم، همیشه تاکید شده باید غلظت آلاینده‌های و کیفیت هوایمان در حد استاندارد باشد اما این سیاست تا امروز عملی نشده است.
نکته امیدوارکننده و یکی از برنامه‌های موفق در کم کردن آلودگی در کشور و مخصوصاً در شهر تهران، کاهش غلظت دی‌اکسیدگوگرد است که به واسطه کاهش گوگرد در سوخت خودروها اتفاق افتاده و به همین دلیل میزان غلظت دی‌اکسیدگوگرد به شکل معناداری کاهش پیدا کرده است.
آلودگی هوا باعث آسیب‌پذیری نسبت به کووید-19 می‌شود.
به دلیل اهمیت آلودگی هوا و اثر آن بر سلامت و همچنین رسالت مرکز تحقیقات آلودگی هوا پژوهشکده محیط‌زیست دانشگاه علوم پزشکی تهران، ما در پژوهشکده محیط‌زیست از سال 1389 تاکنون هر ساله بار بیماری‌ها یا کمی‌سازی اثر بیماری‌ها منتسب به آلودگی هوا در تهران و سایر شهرها را بررسی می‌کنیم. برای اجرای این مطالعه از روش ارائه شده توسط‌ سازمان بهداشت جهانی استفاده می‌کنیم. براساس یافته‌های این مطالعه در سال ۹۸ حدود ۴ هزار و ۳۴۹ مورد مرگ منتسب به آلودگی هوا برای افراد بالای 30 سال در شهر تهران محاسبه شده که تعداد زیادی است و در واقع این میزان معادل حدود 10درصد از کل موارد مرگ‌های شهر تهران است. نکته‌ای که باید به آن توجه کرد، اینکه تاب‌آوری ما نسبت به آلودگی هوا کم شده و آسیب‌پذیری ما بالا رفته و شاید یکی از دلایل میزان موارد مرگ بیشتر ناشی از همه‌گیری کووید-19 در کشور مواجهه با سطوح بالای آلودگی هوا باشد.
بررسی‌های جهانی نشان داده زندگی در هوای آلوده، نرخ مرگ و بستری‌های افراد مبتلا به کرونا را افزایش می‌دهد. افرادی که به صورت بلندمدت در مناطقی با آلودگی بالای هوا زندگی می‌کنند، به دلیل تماس با هوای آلوده بیشتر مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای مانند بیماری‌های قلبی‌-عروقی یا دیابت یا بیماری‌های دیگر می‌شوند و زمانی که یک همه‌گیری تنفسی مانند کرونا اتفاق می‌افتد، این افراد آسیب‌پذیری بیشتری در برابر بیماری از خود نشان می‌دهند. مطالعات نشان می‌دهند، بیشترین میزان مرگ و میر کووید-19 در مناطق با هوای آلوده اتفاق افتاده است. به طور خلاصه زندگی در هوای آلوده، ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای را افزایش می‌دهد و این بیماری زمینه‌ای آسیب‌پذیری در برابر کووید-19 را بیشتر می‌کند. بررسی‌های جهانی نشان می‌دهند، حدود 15درصد از مرگ‌های بیماران کرونا منتسب به مواجهه بلندمدت باآلودگی هواست که سهم بزرگی است و هرچند اطلاعات دقیق مربوط به کووید-19 در کشور ما فعلا در دسترس محققان نیست و نمی‌توان نظر قطعی داد، براساس برآوردهای کلی، 15 تا 30 درصد مرگ‌های مربوط به بیماران مبتلا به کووید-19 در کشور ما نیز به دلیل مواجهه بلندمدت با آلودگی هواست.

افزایش تاب‌آوری
نکته مهم آنکه برای آنکه تاب‌آوری ما در آینده نسبت به بیماری‌های تنفسی مانند کووید-19 بیشتر شود، راهی جز کاهش آلودگی هوا نداریم؛ یعنی هرچه آلودگی هوای ما کمتر باشد، میزان آسیب‌پذیری ما نسبت به بیماری‌های تنفسی هم کمتر و تاب‌آوری ما بیشتر می‌شود. به هرحال در حال حاضر واکسن کووید-19 کشف و در حال تولید انبوه است و این بیماری در شرف کنترل است اما نباید فراموش کرد واکسنی برای آلودگی هوا وجود ندارد و چاره‌ای جز کاهش انتشار آلاینده‌های هوا و بهبود کیفیت هوا نداریم و از این طریق می‌توان تاب‌آوری جامعه را نسبت به همه‌گیری‌های آینده افزایش داد و سطح آسیب‌پذیری را کاهش داد.

تاب‌آوری شهری در مواجهه با آلودگی هوا؛ کاهش انتشار، کاهش غلظت و کاهش مواجهه
قدم اول برای تاب‌آوری شهری در مواجهه با آلودگی هوا، کاهش انتشار، حمل و نقل سبز: یکی از مهم‌ترین اقدامات برای افزایش تاب‌آوری در مواجهه با آلودگی هوا این است که در قدم اول تواناییمان را برای کاهش انتشار آلاینده‌های هوای ناشی از منابع ترافیکی بیشتر کنیم؛ یعنی باید میزان انتشار آلاینده‌ها را از منابع ترافیکی و صنعتی کاهش بدهیم. باید شرایطی را ایجاد کنیم منابع انتشار کمتری داشته باشیم و باید به سمت حمل و نقل سبز برویم و به سمتی برویم که جابجا شدن در شهرها عمدتا یا از طریق وسایل نقلیه عمومی پاک، پیاده‌روی باشد یا دوچرخه‌سواری که البته تجارب زیادی در این موارد وجود دارد و می‌توانیم با استفاده از یک برنامه مبتی بر شواهد علمی و منطقی از آن استفاده کنیم.
قدم دوم، کاهش غلظت آلاینده‌ها: در مرحله اول کاهش انتشار را داشتیم و در مرحله بعدی باید کاهش غلظت را داشته باشیم. در حقیقت در این مورد باید امکان پخش و پراکنش آلاینده‌ها در محیط را مهیا کنیم و از عواملی که سبب کاهش تهویه شهر و انتقال آلاینده‌ها در جو می‌شوند جلوگیری کنیم.
قدم سوم، کاهش مواجهه افراد با آلودگی هوا: این موضوع می‌تواند به صورت اقدامات فردی باشد مانند استفاده از ماسک‌های مخصوص برای افراد در خطر، استفاده از دستگاه‌های تصفیه هوای استاندارد یا اقدامات دیگر برای کاهش موجهه افراد با هوای آلوده.
در نهایت باید به صورت خلاصه اشاره کرد که آلودگی هوا یکی از عوامل خطر مهم برای سلامت است و متاسفانه وضعیت کیفیت هوا در کشور چندان قابل قبول نیست و روند غلظت آلاینده‌ها مخصوصا برای مهم ترین آنها که شامل ذرات معلق ریز هوا، ازن و دی‌اکسیدنیتروژن است کاهشی نبوده است و در مواقعی حتی افزایشی بوده است و برنامه‌های جامع کاهش آلودگی هوا نتوانسته موفق عمل کند. شاید یکی از علل عدم موفقیت برنامه‌های کاهش آلودگی هوا در کشور این باشد که بخش زیادی از راهکارها مبتنی بر شواهد معتبر نبوده و بسیاری از آنها بدون توجه به شرایط اقتصادی کشور تدوین شده است. لازم به ذکر است ما در کشور برنامه‌های موفقی در خصوص کاهش غلظت مونواکسیدکربن و دی‌اکسیدگوگرد داشته‌ایم.همچنین به منظور بالا بردن تاب‌آوری در برابر همه‌گیری بیمارهای تنفسی آینده مانند کووید-19، باید آلودگی هوا را کاهش بدهیم. این کار کاملا شدنی و راه‌های آن مشخص است.
دکتر محمدصادق حسنوند عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران و رییس مرکز تحقیقات آلودگی هوا پژوهشکده محیط‌زیست دانشگاه علوم پزشکی تهران